Η Ελληνική μουσική στη αρχαία Ελλάδα
Η μουσική γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο, ο οποίος νωρίς άρχισε να ξεχωρίζει αρμονικούς φυσικούς ήχους που τον βοηθούσαν στη παραγωγή και την ζωή του. Σιγά-σιγά άρχισε να τους αναπαράγει και να τους ανασυνθέτει δημιουργικά. Τα μουσικά του δημιουργήματα ο άνθρωπος τα χρησιμοποίησε για να επικοινωνήσει με τους συνανθρώπους του, να εξορκίσει το φόβο, να επικαλεστεί τους προγόνους και να ευξεμενίσει τους θεούς του. Σήμερα θα μιλήσουμε για την ιστορία της ελληνικής μουσικής καθώς και για την διαδρομή που ακολούθησε στο πέρασμα των χρόνων.
Η λέξη “μουσική” σύμφωνα με τα γραπτά των αρχαίων ελλήνων ποιητών και φιλοσόφων παράγεται από το “μούσα”. Το “μούσα” πάλι, παράγεται από το “μαούσα” = “μούσα”. Το “μα” είναι ρίζα του ρήματος “μάω-μω” που σημαίνει επινοώ ή ψάχνω ή ζητώ διανοητικά”. Στους νεότερους χρόνους ως “μουσική” ορίζεται η τέχνη έκφρασης των αισθημάτων και των ιδεών με την βοήθεια ήχων, αρμονικά συνδυασμένων. Είναι το είδος της τέχνης που αντανακλά στη πραγματικότητα και επιδρά στον άνθρωπο με ενσυνείδητες και οργανωμένες ηχητικές δομές. Η μουσική βρίσκεται περισσότερο κοντά στο λόγο, τους κραδασμούς της φωνής που εξωτερικεύει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Εκφράζει, επίσης τους χαρακτήρες των ανθρώπων, γι΄αυτό και την ονόμασαν “γλώσσα της ψυχής”.
Την μεγάλη σημασία που έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες στη μουσική φανερώνουν πλήθος ποιητικές αναφορές, παραστάσεις και μύθοι. Για παράδειγμα, ο Ορφέας με την λύρα του γοήτευε τ΄άγρια θηρία,οι πέτρες, γοητευμένες από το παίξιμο του Αμφίωνα, πήγαιναν χορεύοντας και έμπαιναν μόνες τους στη θέση που έπρεπε όταν πρωτοκτιζόνταν η Θήβα, ενώ ο Αρίωνας γοήτευε με την κιθάρα του τα δελφίνια της θάλασσας. Οι μύθοι αυτοί φανερώνουν μια βαθιά πίστη στη δύναμη της τέχνης των ήχων και παραπέμπουν σε πεποιθήσεις για τις μαγικές ιδιότητες της μουσικής, κοινές σε όλους σχεδόν τους μουσικούς πολιτισμούς του κόσμου.
Η αρχαία ελληνική μουσική ήταν μονοφωνική. Από τις πηγές που έχουν σωθεί, μαρτυρείται επίσης ένα είδος ετεροφωνίας , ενώ η πολυφωνία φαίνεται ότι δεν ήταν σε χρήση. Το αρχαιοελληνικό μέλος ταυτιζόταν απόλυτα με την ποίηση με τρόπο που ήχος και λόγος συνταιριάζονταν σε ένα αδιαίρετο σύνολο, όπου ο ρυθμικός στίχος υπαγόρευε το ρυθμό της μελωδίας (μέτρο) και δένονταν μαζί του. Γι αυτό και τις περισσότερες φορές, ποιητής και συνθέτης ήταν το ίδιο πρόσωπο,ενώ το μέτρο της ποίησης καθόριζε και το μέτρο της μουσικής.
Στο ομηρικό έπος συναντάμε την πρώτη μορφή έντεχνης ποίησης και μουσικής. Σε αυτά τα χρόνια οι αοιδοί ιστορούσαν σε συμπόσια ή σε επίσημες γιορτές και αγώνες, πολεμικές δόξες και κατορθώματα συνοδεύοντας την απαγγελία τους με την λύρα ή την κιθάρα. Ο Όμηρος αναφέρει τον Φήμιο, τον Θάμυρη και τον Δημόδοκο, σαν τους πιους ξακουστούς αοιδούς της εποχής του.Τον ίδιο καιρό ήταν γνωστά και διάφορα άλλα λαϊκά τραγούδια, όπως ο “θρήνος” και ο “ιάλεμος” (μοιρολόι), ο “λίνος” (θρηνητικό τραγούδι για τον αποχωρισμό θέρους και φθινοπώρου) ο “υμέναιος” (τραγούδι του γάμου) ο “κώμος” (τραγούδι που έκλεινε τα γλέντια) και άλλα.
Ο 5ος πΧ αιώνας είναι ο αιώνας ακμής της αττικής τραγωδίας και κωμωδίας, που φαίνεται να έχει τις ρίζες της στη λατρεία του Διονύσου και ιδιαίτερα στο διθύραμβο και σε άλλα χορευτικά τραγούδια, όπως τα φαλλικά, με σκωπτικό και άσεμνο πολλές φορές περιεχόμενο. Το δραματικό είδος έδενε αναπόσπαστα ποίηση, μουσική και χορό. Έτσι τα χορικά μέρη, τραγουδιόνταν με συνοδεία αυλού, ενώ οι μονόλογοι και οι διάλογοι γίνονταν με συνοδεία λύρας ή κιθάρας. Η ενόργανη μουσική αναπτύσσεται και αυτή σε πολύ μεγάλο βαθμό από το Β΄μισό του 5ου αι. πΧ. Στους διάφορους μουσικούς αγώνες που διοργανώνονταν, οι καλύτεροι αυλητές και κιθαρωδοί, έπαιρναςν χρηματικά ή άλλου είδους βραβεία.
Δυστυχώς, από την μουσική πρακτική της αρχαίας Ελλάδας υπάρχουν σήμερα ελάχιστα δείγματα με την μορφή σημειογραφίας. Έτσι ολοκληρωμένα δείγματα διασώζονται δύο δελφικοί ύμνοι, τρεις ύμνοι στον Απόλλωνα και μια επιτάφια πλάκα, που πάνω της έχει χαραγμένο ένα “σκόλιον”. Ωστόσο έχουμε πολλές θεωρητικές πληροφορίες έτσι που να μπορούμε να σχηματίσουμε κάποια γνώση για τη αρχαία ελληνική μουσική. Αυτές τις πληροφορίες τις βρίσκουμρ διάσπαρτες στα συγγράμματα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, στα “Αρμονικά”του Αριστόξενου, στα συγγράμματα του Ευκλείδη, στο “Περί Μουσικής” του Πλούταρχου, στα συγγράμματα Βυζαντινών, Λατίνων συγγραφέων και αλλού.
Ο Πυθαγόρας μαζί με τους μαθητές του θεωρείται ότι έθεσε τις βάσεις της μουσικής θεωρίας και της μουσική ακουστικής. Αυτός καθόρισε την σχέση ανάμεσα στο ύψος του ήχου και στο μήκος της χορδής κάνοντας πειράματα πάνω στο λεγόμενο “κανόνα” ή “μονόχορδο του Πυθαγόρα”.Με την θεωρία της μουσικής ασχολήθηκαν και άλλοι εκτός από τους Πυθαγόρειους, όπως ο Αριστοτέλης, ο Αριστόξενος, ο Πλούταρχος κ.α.
Τα μουσικά όργανα των αρχαίων Ελλήνων ήταν έγχορδα, κρουστά και πνευστά. Τα έγχορδα ήταν συνήθως του τύπου της λύρας. Από τα τέλη του 7ου αιώνα πΧ υπήρχαν και κάποια είδη άρπας, ενώ από τα τέλη του 4ου αιώνα πΧ μαρτυρούνται και κάποιες “πανδουρίδες” ( έγχορδα του τύπου του λαούτου), οι οποίες θεωρούνται πρόγονοι του σημερινού “ταμπουρά”, κατασκευαστικά και ετυμολογικά. Στα πνευστά όργανα συγκεταλέγονταν συνήθως οι “αυλοί” μονοί ή διπλοί, με διπλή συνήθως γλωσσίδα, σαν τον σημερινό “ζουρνά” και οι “σύριγγες”, μονοκάλαμες ή πολυκάλαμες. Κρουστά ήταν τα “κρόταλα” ή “κρέμβαλα”, τα “τύμπανα”, τα “κύμβαλα” καθώς και διάφορα “σείστρα” και “κουδούνια” (κώδωνες). Στη αρχαία ελληνική μουσική η χρησιμοποίηση των κρουστών δεν ήταν τόσο διαδεδομένη, εκτός από τις τελετές οργιαστικού χαρακτήρα, όπου γινόταν χρήση κυρίως τυμπάνων, κυμβάλων και κουδουνιών.
Το σημερινό κείμενο για την μουσική στη αρχαία Ελλάδα έφτασε στο τέλος του. Ελπίζω να σας άρεσε και να ήταν αρκετά ενδιαφέρον. Την επόμενη εβδομάδα θα μιλήσουμε για την νεοελληνική μουσική καθώς και για τα είδη της. Μέχρι τότε, σας χαιρετώ....
Η μουσική γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο, ο οποίος νωρίς άρχισε να ξεχωρίζει αρμονικούς φυσικούς ήχους που τον βοηθούσαν στη παραγωγή και την ζωή του. Σιγά-σιγά άρχισε να τους αναπαράγει και να τους ανασυνθέτει δημιουργικά. Τα μουσικά του δημιουργήματα ο άνθρωπος τα χρησιμοποίησε για να επικοινωνήσει με τους συνανθρώπους του, να εξορκίσει το φόβο, να επικαλεστεί τους προγόνους και να ευξεμενίσει τους θεούς του. Σήμερα θα μιλήσουμε για την ιστορία της ελληνικής μουσικής καθώς και για την διαδρομή που ακολούθησε στο πέρασμα των χρόνων.
Η λέξη “μουσική” σύμφωνα με τα γραπτά των αρχαίων ελλήνων ποιητών και φιλοσόφων παράγεται από το “μούσα”. Το “μούσα” πάλι, παράγεται από το “μαούσα” = “μούσα”. Το “μα” είναι ρίζα του ρήματος “μάω-μω” που σημαίνει επινοώ ή ψάχνω ή ζητώ διανοητικά”. Στους νεότερους χρόνους ως “μουσική” ορίζεται η τέχνη έκφρασης των αισθημάτων και των ιδεών με την βοήθεια ήχων, αρμονικά συνδυασμένων. Είναι το είδος της τέχνης που αντανακλά στη πραγματικότητα και επιδρά στον άνθρωπο με ενσυνείδητες και οργανωμένες ηχητικές δομές. Η μουσική βρίσκεται περισσότερο κοντά στο λόγο, τους κραδασμούς της φωνής που εξωτερικεύει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Εκφράζει, επίσης τους χαρακτήρες των ανθρώπων, γι΄αυτό και την ονόμασαν “γλώσσα της ψυχής”.
Την μεγάλη σημασία που έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες στη μουσική φανερώνουν πλήθος ποιητικές αναφορές, παραστάσεις και μύθοι. Για παράδειγμα, ο Ορφέας με την λύρα του γοήτευε τ΄άγρια θηρία,οι πέτρες, γοητευμένες από το παίξιμο του Αμφίωνα, πήγαιναν χορεύοντας και έμπαιναν μόνες τους στη θέση που έπρεπε όταν πρωτοκτιζόνταν η Θήβα, ενώ ο Αρίωνας γοήτευε με την κιθάρα του τα δελφίνια της θάλασσας. Οι μύθοι αυτοί φανερώνουν μια βαθιά πίστη στη δύναμη της τέχνης των ήχων και παραπέμπουν σε πεποιθήσεις για τις μαγικές ιδιότητες της μουσικής, κοινές σε όλους σχεδόν τους μουσικούς πολιτισμούς του κόσμου.
Η αρχαία ελληνική μουσική ήταν μονοφωνική. Από τις πηγές που έχουν σωθεί, μαρτυρείται επίσης ένα είδος ετεροφωνίας , ενώ η πολυφωνία φαίνεται ότι δεν ήταν σε χρήση. Το αρχαιοελληνικό μέλος ταυτιζόταν απόλυτα με την ποίηση με τρόπο που ήχος και λόγος συνταιριάζονταν σε ένα αδιαίρετο σύνολο, όπου ο ρυθμικός στίχος υπαγόρευε το ρυθμό της μελωδίας (μέτρο) και δένονταν μαζί του. Γι αυτό και τις περισσότερες φορές, ποιητής και συνθέτης ήταν το ίδιο πρόσωπο,ενώ το μέτρο της ποίησης καθόριζε και το μέτρο της μουσικής.
Στο ομηρικό έπος συναντάμε την πρώτη μορφή έντεχνης ποίησης και μουσικής. Σε αυτά τα χρόνια οι αοιδοί ιστορούσαν σε συμπόσια ή σε επίσημες γιορτές και αγώνες, πολεμικές δόξες και κατορθώματα συνοδεύοντας την απαγγελία τους με την λύρα ή την κιθάρα. Ο Όμηρος αναφέρει τον Φήμιο, τον Θάμυρη και τον Δημόδοκο, σαν τους πιους ξακουστούς αοιδούς της εποχής του.Τον ίδιο καιρό ήταν γνωστά και διάφορα άλλα λαϊκά τραγούδια, όπως ο “θρήνος” και ο “ιάλεμος” (μοιρολόι), ο “λίνος” (θρηνητικό τραγούδι για τον αποχωρισμό θέρους και φθινοπώρου) ο “υμέναιος” (τραγούδι του γάμου) ο “κώμος” (τραγούδι που έκλεινε τα γλέντια) και άλλα.
Ο 5ος πΧ αιώνας είναι ο αιώνας ακμής της αττικής τραγωδίας και κωμωδίας, που φαίνεται να έχει τις ρίζες της στη λατρεία του Διονύσου και ιδιαίτερα στο διθύραμβο και σε άλλα χορευτικά τραγούδια, όπως τα φαλλικά, με σκωπτικό και άσεμνο πολλές φορές περιεχόμενο. Το δραματικό είδος έδενε αναπόσπαστα ποίηση, μουσική και χορό. Έτσι τα χορικά μέρη, τραγουδιόνταν με συνοδεία αυλού, ενώ οι μονόλογοι και οι διάλογοι γίνονταν με συνοδεία λύρας ή κιθάρας. Η ενόργανη μουσική αναπτύσσεται και αυτή σε πολύ μεγάλο βαθμό από το Β΄μισό του 5ου αι. πΧ. Στους διάφορους μουσικούς αγώνες που διοργανώνονταν, οι καλύτεροι αυλητές και κιθαρωδοί, έπαιρναςν χρηματικά ή άλλου είδους βραβεία.
Δυστυχώς, από την μουσική πρακτική της αρχαίας Ελλάδας υπάρχουν σήμερα ελάχιστα δείγματα με την μορφή σημειογραφίας. Έτσι ολοκληρωμένα δείγματα διασώζονται δύο δελφικοί ύμνοι, τρεις ύμνοι στον Απόλλωνα και μια επιτάφια πλάκα, που πάνω της έχει χαραγμένο ένα “σκόλιον”. Ωστόσο έχουμε πολλές θεωρητικές πληροφορίες έτσι που να μπορούμε να σχηματίσουμε κάποια γνώση για τη αρχαία ελληνική μουσική. Αυτές τις πληροφορίες τις βρίσκουμρ διάσπαρτες στα συγγράμματα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, στα “Αρμονικά”του Αριστόξενου, στα συγγράμματα του Ευκλείδη, στο “Περί Μουσικής” του Πλούταρχου, στα συγγράμματα Βυζαντινών, Λατίνων συγγραφέων και αλλού.
Ο Πυθαγόρας μαζί με τους μαθητές του θεωρείται ότι έθεσε τις βάσεις της μουσικής θεωρίας και της μουσική ακουστικής. Αυτός καθόρισε την σχέση ανάμεσα στο ύψος του ήχου και στο μήκος της χορδής κάνοντας πειράματα πάνω στο λεγόμενο “κανόνα” ή “μονόχορδο του Πυθαγόρα”.Με την θεωρία της μουσικής ασχολήθηκαν και άλλοι εκτός από τους Πυθαγόρειους, όπως ο Αριστοτέλης, ο Αριστόξενος, ο Πλούταρχος κ.α.
Τα μουσικά όργανα των αρχαίων Ελλήνων ήταν έγχορδα, κρουστά και πνευστά. Τα έγχορδα ήταν συνήθως του τύπου της λύρας. Από τα τέλη του 7ου αιώνα πΧ υπήρχαν και κάποια είδη άρπας, ενώ από τα τέλη του 4ου αιώνα πΧ μαρτυρούνται και κάποιες “πανδουρίδες” ( έγχορδα του τύπου του λαούτου), οι οποίες θεωρούνται πρόγονοι του σημερινού “ταμπουρά”, κατασκευαστικά και ετυμολογικά. Στα πνευστά όργανα συγκεταλέγονταν συνήθως οι “αυλοί” μονοί ή διπλοί, με διπλή συνήθως γλωσσίδα, σαν τον σημερινό “ζουρνά” και οι “σύριγγες”, μονοκάλαμες ή πολυκάλαμες. Κρουστά ήταν τα “κρόταλα” ή “κρέμβαλα”, τα “τύμπανα”, τα “κύμβαλα” καθώς και διάφορα “σείστρα” και “κουδούνια” (κώδωνες). Στη αρχαία ελληνική μουσική η χρησιμοποίηση των κρουστών δεν ήταν τόσο διαδεδομένη, εκτός από τις τελετές οργιαστικού χαρακτήρα, όπου γινόταν χρήση κυρίως τυμπάνων, κυμβάλων και κουδουνιών.
Το σημερινό κείμενο για την μουσική στη αρχαία Ελλάδα έφτασε στο τέλος του. Ελπίζω να σας άρεσε και να ήταν αρκετά ενδιαφέρον. Την επόμενη εβδομάδα θα μιλήσουμε για την νεοελληνική μουσική καθώς και για τα είδη της. Μέχρι τότε, σας χαιρετώ....
Σχόλια