Αγαπητοί αναγνώστες, ξεκινώντας να γράφω αυτό το κείμενο , ήρθαν στο νου μου, μεμιάς εικόνες από το παρελθόν, εικόνες από τα παιδικά μου χρόνια... Αναπόλησα, η αλήθεια είναι, τότε που κάθε φορά ανυπόμονα περίμενα να πάω και να παρακολουθήσω την παράσταση του Καραγκιόζη... Τώρα, με το πέρασμα κάποιων χρόνων, πολύ χαίρομαι που έχω την ευκαιρία στο σημερινό «Εβδομαδιαίο Ραντεβού» να ασχοληθώ με την ιστορία του πολυαγαπημένου σε όλους μας Καραγκιόζη καθώς και με την ιστορία του Θεάτρου Σκιών. Τι λέτε αγαπητοί μου; Ας αρχίσουμε αμέσως με το πολύ ενδιαφέρον αυτό θέμα.
Την προέλευση του Θεάτρου Σκιών την καλύπτει ένα πυκνό δυστυχώς σκοτάδι. Ο μύθος καλύπτει την Ιστορία και ο θρύλος είναι ο μόνος οδηγός για την έρευνά μας , όπως συμβαίνει σε κάθε παραδοσιακό δημιούργημα. Ένα όμως είναι το βέβαιο, πως από όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς, ο μόνος που διαθέτει Θέατρο Σκιών είναι ο Ελληνικός. Μάλλον η Δύση, με τα θέατρα, τα αγάλματα, τις όπερες και τα εντυπωσιακά οικοδομήματα δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για αυτή την τέχνη. Αντίθετα στη Ανατολή αναπτύχθηκε σχεδόν σε όλους τους λαούς. Αλλά παραμένει μυστήριο από ποια χώρα άρχισε.
Με ασφάλεια μπορούμε να υποθέσουμε πως όταν οι πρωτόγονοι άνθρωποι ανακάλυψαν την φωτιά και την χρησιμοποίησαν μέσα στα σπήλαια τους, σχημάτιζαν με τα χέρια τους ή με άλλα αντικείμενα κινούμενες σκιές στους τοίχους των σπηλαίων. Αρχικά το Θέατρο Σκιών συνδέθηκε με την λατρεία των νεκρών και την μαγεία. Η επιστημονική έρευνα σχεδόν ομόφωνα εντοπίζει την πρώτη εμφάνιση του λαϊκού αυτού θεάτρου στις χώρες της Άπω Ανατολή. Η Κίνα θεωρείται η κοιτίδα του θεάτρου αυτού. Σχετική αναφορά συναντάμε σε μία κινέζικη εγκυκλοπαίδεια του 9ου αιώνα π.Χ.
Στη Κίνα, το Θέατρο Σκιών είχε στη αρχή θρησκευτικό χαρακτήρα. Έγινε μέσο επικοινωνίας με τον Κάτω Κόσμο, το κόσμο των Σκιών. Η κινέζικη παράδοση λέει πως το 100 πΧ, ο Κινέζος αυτοκράτορας Ούου απελπισμένος από το θάνατο της γυναίκας του, βρήκε παρηγοριά όταν ο αυλικός του εμφάνισε την αυτοκράτειρα ως φιγούρα του Θεάτρου Σκιών. Από την αρχή λοιπόν, το Θέατρο Σκιών σχετίζεται με την νοσταλγία. Ίσως και αυτός είναι ο λόγος που οι Κινέζοι δίνουν ποιητικές ονομασίες στο πανί και το λένε «πανί του ονείρου» και «πανί της προσδοκίας».
Στη αρχή οι φιγούρες προβάλλονταν πάνω στο πανί ακίνητες. Είχαν νύχια και ράμφος που συμβόλιζαν τις ψυχές των νεκρών. Αργότερα όμως το κινέζικο αυτό θέατρο έπαψε να είναι αποκλειστικά θρησκευτική τέχνη, οι φιγούρες πήραν ανθρώπινη μορφή και απέκτησαν κίνηση. Οι παραστάσεις διαρκούσαν πολύ, έφταναν και τις 4 ώρες. Από την Κίνα, το Θέατρο Σκιών, με όλο του το θρησκευτικό περιεχόμενο, διαδόθηκε στη Ινδοκίνα και τις Ινδίες. Παντού συνδέθηκε με την λατρεία των νεκρών και τις θεότητες του Κάτω Κόσμου. Σύμφωνα με μία εκδοχή, το υπερβολικό μακρύ χέρι του Καραγκιόζη έχει ινδική προέλευση, Οι Ινδοί φανταζόταν τα πνεύματα με μεγάλους βραχίονες που συμβόλιζαν την δύναμη και την ομορφιά. Το θρησκευτικό Θέατρο Σκιών γρήγορα απλώθηκε στην Μαλαισία, την Ταϊλάνδη και την Καμπότζη.
Πότε διαφοροποιήθηκε το Θέατρο Σκιών από θρησκευτικό σε κωμικό θέαμα και από ποιούς μεταφέρθηκε στις χώρες της Μεσογείου; Είναι δύο βασικά ερωτήματα που απασχολούν τους ερευνητές. Το πιθανότερο είναι ινδικής καταγωγής Τσιγγάνοι να το πήραν από την Κίνα και να το μετέφεραν μέσω του δρόμου των Ινδιών, είτε στη Αίγυπτο είτε στην Τουρκία. Όμως στη Οθωμανική Αυτοκρατορία, λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεων, δεν μπορούσε να επιβιώσει το θρησκευτικό Θέατρο Σκιών.
Έτσι αναπτύχθηκε το κωμικό είδος και δημιουργήθηκε ο ήρωας του ο karagoz ο Μαυρομάτης. Πολλοί είναι οι θρύλοι γύρω από την ύπαρξη του αλλά δεν ξέρουμε αν ήταν πραγματικό πρόσωπο ή όχι. Ο Καραγκιόζης των Τούρκων ήταν ένα φοβερά χυδαίο θέαμα το οποίο δεν είχε καμία σχέση με το θρησκευτικό Θέατρο Σκιών.
Τα πρόσωπα που κινούνται στη σκηνή του τούρκικου Καραγκιόζη μπορούσε κανείς τα παλιά τα χρόνια σε κάποια από τις συνοικίες της παλιάς Πόλης, όπως αναφέρει και ο Τούρκος καθηγητής Σαμπρί Εσάτ Σιγιαβουτζίλ. Ανάμεσα σ’ αυτά είναι κατ’ αρχήν ο Καραγκιόζης και ο Χατζηαβάτης. Υπάρχουν επίσης ο Τσελεμπής, η Ζεννέ, ο Τιρυακής, ο Μπεμπερουής, ο Τουτούζ ντελή Μπεκήρ κ.α.
‘Ολα τα πρόσωπα είναι λαϊκά. Ο Τούρκικος Καραγκιόζης αν και αντιπροσωπεύει τον λαό και εξεγείρεται εναντίον του κατεστημένου, αποφεύγει να παρουσιάσει άρχοντες και αξιωματούχους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κάθε εξουσία, θρησκευτική ή στρατιωτική, έχει αποκλειστεί από τον μπερντέ, είτε από φόβο ή από σεβασμό. Ο μόνος που συμβολίζει την κρατική αυθαιρεσία είναι ο Τουτούζ Ντελή Μπεκήρ.
Το πανί στο οθωμανικό Θέατρο Σκιών έχει ενάμισι μέτρο πλάτος και ένα ύψος. Αριστερά είναι το σπίτι του Χατζηαβάτη και δεξιά του Καραγκιόζη. Την δράση των σκιών κατευθύνει ένας παίκτης και ένας τραγουδιστής. Οι φιγούρες φτιάχνονται από καμηλίσιο δέρμα που έχει επεξεργαστεί ώστε να γίνει διαφανές και έχει βαφτεί με διάφορα χρώματα. Η φιγούρα έχει σκαλιστεί ώστε να υπάρχουν διάκενα για τα μάτια και άλλα σημεία του σώματος. Όλη αυτή η αφαίρεση συντελούσε ώστε οι φιγούρες να μη θεωρούνται ότι παριστάνουν πραγματικούς ανθρώπους, κάτι που απαγορεύεται αυστηρά από την μουσουλμανική παράδοση.
Η υπόθεση των έργων είναι πολύ απλή και καμία φορά λείπει εντελώς. Αυτό που συνήθως κυριαρχεί είναι ο κωμικός διάλογος γεμάτος λογοπαίγνια και αισχρολογίες. Πολλά μέρη του διαλόγου γίνονταν στη τουρκική καθαρεύουσα, τα Οσμανλίδικα. Επίσης, κάθε καραγκιοζοπαίχτης έπρεπε να διαθέτει τουλάχιστον 28 έργα για να μπορεί να παίζει από ένα κάθε βράδυ όλο το μήνα του Ραμαζανιού. Ο Καραγκιόζης παιζόταν σε τουρκικούς καφενέδες και το κοινό ήταν μόνο άντρες, καθώς απαγορευόταν σε γυναίκες και παιδιά να παρακολουθούν.
Ο Τούρκικος Καραγκιόζης δεν ήταν μόνο αισχρές αναπαραστάσεις. Σε πολλά κωμικά έργα του παρουσιάζει με τρόπο ρεαλιστικό τις δυσκολίες και τα βάσανα της ζωής. Σαν Τσιγγάνος που είναι, τις βλέπει καθημερινά στο δρόμο του και σαν αντιεξουσιαστής και απείθαρχος αντιλαμβάνεται την πίεση και την διαφθορά της εξουσίας.
Εκείνο που διαρκώς τονίζει ο Τούρκικος Καραγκιόζης είναι η κοινωνική ανισότητα. Πίσω από τα αστεία κρύβεται μία βαθιά δυσφορία για την τότε κατάσταση. Όπως γράφει και ο Σπύρος Μελάς η σάτιρα του Τουρκικού Καραγκιόζη γίνεται χτυπητή και συμπαθέστατη όταν θίγει πλάγια το θέμα της εξουσίας, τις αυθαιρεσίες και την βία της επάνω στους ανθρώπους του λαού.
Καθώς ο Καραγκιόζης είναι Τσιγγάνος, μετά την περιπλάνηση του για πέντε αιώνες σε όλες τις χώρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είχε πια φτάσει η στιγμή να μεταναστεύσει και στη Ελλάδα. Εδώ, αγαπητοί αναγνώστες τελείωσε το Α μέρος του κειμένου για τον Καραγκιόζη. Την επόμενη φορά, στο καθιερωμένο μας «Ραντεβού» θα αναφερθώ στον ερχομό του Καραγκιόζη στη Ελλάδα καθώς και τον εξελληνισμό του. Υπομονή λοιπόν μέχρι την επόμενη φορά.Ως τότε, σας χαιρετώ...
Sincerely yours
Μαίρη Κάντα
Την προέλευση του Θεάτρου Σκιών την καλύπτει ένα πυκνό δυστυχώς σκοτάδι. Ο μύθος καλύπτει την Ιστορία και ο θρύλος είναι ο μόνος οδηγός για την έρευνά μας , όπως συμβαίνει σε κάθε παραδοσιακό δημιούργημα. Ένα όμως είναι το βέβαιο, πως από όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς, ο μόνος που διαθέτει Θέατρο Σκιών είναι ο Ελληνικός. Μάλλον η Δύση, με τα θέατρα, τα αγάλματα, τις όπερες και τα εντυπωσιακά οικοδομήματα δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για αυτή την τέχνη. Αντίθετα στη Ανατολή αναπτύχθηκε σχεδόν σε όλους τους λαούς. Αλλά παραμένει μυστήριο από ποια χώρα άρχισε.
Με ασφάλεια μπορούμε να υποθέσουμε πως όταν οι πρωτόγονοι άνθρωποι ανακάλυψαν την φωτιά και την χρησιμοποίησαν μέσα στα σπήλαια τους, σχημάτιζαν με τα χέρια τους ή με άλλα αντικείμενα κινούμενες σκιές στους τοίχους των σπηλαίων. Αρχικά το Θέατρο Σκιών συνδέθηκε με την λατρεία των νεκρών και την μαγεία. Η επιστημονική έρευνα σχεδόν ομόφωνα εντοπίζει την πρώτη εμφάνιση του λαϊκού αυτού θεάτρου στις χώρες της Άπω Ανατολή. Η Κίνα θεωρείται η κοιτίδα του θεάτρου αυτού. Σχετική αναφορά συναντάμε σε μία κινέζικη εγκυκλοπαίδεια του 9ου αιώνα π.Χ.
Στη Κίνα, το Θέατρο Σκιών είχε στη αρχή θρησκευτικό χαρακτήρα. Έγινε μέσο επικοινωνίας με τον Κάτω Κόσμο, το κόσμο των Σκιών. Η κινέζικη παράδοση λέει πως το 100 πΧ, ο Κινέζος αυτοκράτορας Ούου απελπισμένος από το θάνατο της γυναίκας του, βρήκε παρηγοριά όταν ο αυλικός του εμφάνισε την αυτοκράτειρα ως φιγούρα του Θεάτρου Σκιών. Από την αρχή λοιπόν, το Θέατρο Σκιών σχετίζεται με την νοσταλγία. Ίσως και αυτός είναι ο λόγος που οι Κινέζοι δίνουν ποιητικές ονομασίες στο πανί και το λένε «πανί του ονείρου» και «πανί της προσδοκίας».
Στη αρχή οι φιγούρες προβάλλονταν πάνω στο πανί ακίνητες. Είχαν νύχια και ράμφος που συμβόλιζαν τις ψυχές των νεκρών. Αργότερα όμως το κινέζικο αυτό θέατρο έπαψε να είναι αποκλειστικά θρησκευτική τέχνη, οι φιγούρες πήραν ανθρώπινη μορφή και απέκτησαν κίνηση. Οι παραστάσεις διαρκούσαν πολύ, έφταναν και τις 4 ώρες. Από την Κίνα, το Θέατρο Σκιών, με όλο του το θρησκευτικό περιεχόμενο, διαδόθηκε στη Ινδοκίνα και τις Ινδίες. Παντού συνδέθηκε με την λατρεία των νεκρών και τις θεότητες του Κάτω Κόσμου. Σύμφωνα με μία εκδοχή, το υπερβολικό μακρύ χέρι του Καραγκιόζη έχει ινδική προέλευση, Οι Ινδοί φανταζόταν τα πνεύματα με μεγάλους βραχίονες που συμβόλιζαν την δύναμη και την ομορφιά. Το θρησκευτικό Θέατρο Σκιών γρήγορα απλώθηκε στην Μαλαισία, την Ταϊλάνδη και την Καμπότζη.
Πότε διαφοροποιήθηκε το Θέατρο Σκιών από θρησκευτικό σε κωμικό θέαμα και από ποιούς μεταφέρθηκε στις χώρες της Μεσογείου; Είναι δύο βασικά ερωτήματα που απασχολούν τους ερευνητές. Το πιθανότερο είναι ινδικής καταγωγής Τσιγγάνοι να το πήραν από την Κίνα και να το μετέφεραν μέσω του δρόμου των Ινδιών, είτε στη Αίγυπτο είτε στην Τουρκία. Όμως στη Οθωμανική Αυτοκρατορία, λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεων, δεν μπορούσε να επιβιώσει το θρησκευτικό Θέατρο Σκιών.
Έτσι αναπτύχθηκε το κωμικό είδος και δημιουργήθηκε ο ήρωας του ο karagoz ο Μαυρομάτης. Πολλοί είναι οι θρύλοι γύρω από την ύπαρξη του αλλά δεν ξέρουμε αν ήταν πραγματικό πρόσωπο ή όχι. Ο Καραγκιόζης των Τούρκων ήταν ένα φοβερά χυδαίο θέαμα το οποίο δεν είχε καμία σχέση με το θρησκευτικό Θέατρο Σκιών.
Τα πρόσωπα που κινούνται στη σκηνή του τούρκικου Καραγκιόζη μπορούσε κανείς τα παλιά τα χρόνια σε κάποια από τις συνοικίες της παλιάς Πόλης, όπως αναφέρει και ο Τούρκος καθηγητής Σαμπρί Εσάτ Σιγιαβουτζίλ. Ανάμεσα σ’ αυτά είναι κατ’ αρχήν ο Καραγκιόζης και ο Χατζηαβάτης. Υπάρχουν επίσης ο Τσελεμπής, η Ζεννέ, ο Τιρυακής, ο Μπεμπερουής, ο Τουτούζ ντελή Μπεκήρ κ.α.
‘Ολα τα πρόσωπα είναι λαϊκά. Ο Τούρκικος Καραγκιόζης αν και αντιπροσωπεύει τον λαό και εξεγείρεται εναντίον του κατεστημένου, αποφεύγει να παρουσιάσει άρχοντες και αξιωματούχους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κάθε εξουσία, θρησκευτική ή στρατιωτική, έχει αποκλειστεί από τον μπερντέ, είτε από φόβο ή από σεβασμό. Ο μόνος που συμβολίζει την κρατική αυθαιρεσία είναι ο Τουτούζ Ντελή Μπεκήρ.
Το πανί στο οθωμανικό Θέατρο Σκιών έχει ενάμισι μέτρο πλάτος και ένα ύψος. Αριστερά είναι το σπίτι του Χατζηαβάτη και δεξιά του Καραγκιόζη. Την δράση των σκιών κατευθύνει ένας παίκτης και ένας τραγουδιστής. Οι φιγούρες φτιάχνονται από καμηλίσιο δέρμα που έχει επεξεργαστεί ώστε να γίνει διαφανές και έχει βαφτεί με διάφορα χρώματα. Η φιγούρα έχει σκαλιστεί ώστε να υπάρχουν διάκενα για τα μάτια και άλλα σημεία του σώματος. Όλη αυτή η αφαίρεση συντελούσε ώστε οι φιγούρες να μη θεωρούνται ότι παριστάνουν πραγματικούς ανθρώπους, κάτι που απαγορεύεται αυστηρά από την μουσουλμανική παράδοση.
Η υπόθεση των έργων είναι πολύ απλή και καμία φορά λείπει εντελώς. Αυτό που συνήθως κυριαρχεί είναι ο κωμικός διάλογος γεμάτος λογοπαίγνια και αισχρολογίες. Πολλά μέρη του διαλόγου γίνονταν στη τουρκική καθαρεύουσα, τα Οσμανλίδικα. Επίσης, κάθε καραγκιοζοπαίχτης έπρεπε να διαθέτει τουλάχιστον 28 έργα για να μπορεί να παίζει από ένα κάθε βράδυ όλο το μήνα του Ραμαζανιού. Ο Καραγκιόζης παιζόταν σε τουρκικούς καφενέδες και το κοινό ήταν μόνο άντρες, καθώς απαγορευόταν σε γυναίκες και παιδιά να παρακολουθούν.
Ο Τούρκικος Καραγκιόζης δεν ήταν μόνο αισχρές αναπαραστάσεις. Σε πολλά κωμικά έργα του παρουσιάζει με τρόπο ρεαλιστικό τις δυσκολίες και τα βάσανα της ζωής. Σαν Τσιγγάνος που είναι, τις βλέπει καθημερινά στο δρόμο του και σαν αντιεξουσιαστής και απείθαρχος αντιλαμβάνεται την πίεση και την διαφθορά της εξουσίας.
Εκείνο που διαρκώς τονίζει ο Τούρκικος Καραγκιόζης είναι η κοινωνική ανισότητα. Πίσω από τα αστεία κρύβεται μία βαθιά δυσφορία για την τότε κατάσταση. Όπως γράφει και ο Σπύρος Μελάς η σάτιρα του Τουρκικού Καραγκιόζη γίνεται χτυπητή και συμπαθέστατη όταν θίγει πλάγια το θέμα της εξουσίας, τις αυθαιρεσίες και την βία της επάνω στους ανθρώπους του λαού.
Sincerely yours
Μαίρη Κάντα
Σχόλια